معنی و مفهوم اسراف
واژه «اسراف» در لغت به معنی «گزاف کاری کردن، در گذشتن از حد میانه، تلف کردن مال، ولخرجی کردن آمده است. راغب در مفردات می گوید: «اَلسّرَف، تَجاوُزُ الْحَدِّ فی کُلِّ فِعْلٍ یفْعَلُه الانْسانُ وإِنْ کانَ ذلک فی الإِنْفاقِ أشْهر؛ اسراف به معنی تجاوز از حد و معیار در هر کاری است که از انسان سر بزند، گرچه استعمال آن در موارد زیاده‌روی در انفاق مال بیشتر است. » و گاهی به خروج از اعتدال در مقدار خرج مال و زمانی هم به چگونگی بذل مال و مورد آن اطلاق میشود. اما بنا به مفهوم سخن راغب و روح معنی «کل فعل»، اسراف به هر گونه تجاوزکاری و زیاده‌روی گفته میشود .
از بررسی ای که در معنا و مفهوم کلمه اسراف در کتب لغویین انجام داده شد، به دست می آید که اسراف به معنای هرگونه تجاوز و تعدی از حدود چه مالی و اقتصادی و چه اعتقادی و اخلاقی و رفتاری است .اما اسراف در اصطلاح قرآنی : با مطالعه دقیق و بررسی همه جانبه ی آیات قرآنی که درباره ی اسراف آمده، به دست می آید که اسراف در قرآن مجید یک معنای وسیع و گسترده و مفهوم بسیار جامع و عام دارد و به معنای هرگونه کوتاهی و زیاده روی و تجاوز از حد اعتدال و گرایش به سوی افراط و حتی تفریط است. این واژه در قرآن کریم معادل اتلاف، گشاده بازی، ولخرجی، مصرف زدگی ، زیاده روی ، بیرون از حد خرج کردن می‌باشد.
واژه اسراف که بیش از 23 بار در آیات متعدد قرآن در اشکال مختلف به کار گرفته، از این رو تنها به معنای افراط و تفریط نیست و اختصاصی به کوتاهی و یا زیاده روی ندارد. هرچند بیش تر در معنای زیاده روی و افراط به کار می رود ولی این موجب نمی شود که از اطلاق آن دست برداریم و تنها به معنی خروج از اعتدال به سمت و سوی زیاده روی بگیریم درحالی که این واژه دربردارنده هرگونه خروجی به سوی کم یا زیاده است. کمینه و یا بیشینه در هر امری را می توان اسراف دانست.
در کاربردهای قرآن اسراف اختصاص به امری خاص مانند امور اقتصادی ندارد بلکه با مطالعه دقیق و بررسی همه جانبه آیات قرآنی که درباره ی اسراف آمده به دست می آید که اسراف در قرآن مجید یک معنی وسیع و گسترده و مفهوم بسیار جامع و عام دارد که هرگونه تجاوز از حد اعتدال و انحراف ازحق و هرنوع تعدی از حدود الهی چه اقتصادی و مالی و چه در صفات و اخلاقیات و حالات نفسانی و رفتار را شامل می شود و منحصر به امور اقتصادی و مالی نیست . به عنوان مثال خداوند در سوره ی زمر می فرماید: « قُلْ یَاعِبَادِی الَّذِینَ أَسْرَفُواْ عَلی أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَهِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیم[6]؛ بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کردهاید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را میآمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.»
در این آیهی شریفه «اسراف» به معنای «ستم نمودن بر خود» و« تجاوز نمودن از حدود الهی » است.
محمد معین، پیشین ، ج1، ص266.
راعب اصفهانی، پیشین، ص407
ابن منظور؛ پیشین، ج9، ص: 148 و نیز طبرسی؛ مجمع البیان؛تهران :ناصرخسرو، 1372ش، ج5 ص192 و حسن مصطفوی، پیشین، ج5 ، ص110
محمدبن احمد قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج4، چاپ اول، تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1364 ش، ص: 231
معانی اسراف در قرآن:
1) از حدّ گذشتن در گناه و نافرمانی طه/ 127، مائده/ 32، اعراف/ 81، یونس/ 12 و 83، انبیا/ 9، یس/ 19، زمر/ 53، غافر/ 28 و 38.
2) از حدّ گذشتن در انفاق، فرقان/ 67
3) زیاده‌روی در خوردن یا مصرف آنچه حلال است، اعراف/ 31، نساء/ 6، انعام/ 141
4) به همراه حرف «فی» به دو معنی:الف) افراط و زیاده‌روی در کاری، اسراء 33ب) تفریط و تقصیر در عمل صالح و حق خداوند، آل عمران/ 147.( بهاء الدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج 1، چاپ اول، انتشارات دوستان و انتشارات ناهید، 1377 ش، ص 213)
زمر/53
